Pod koniec 1964 roku zespół Aleksandra Jakowlewa otrzymał zamówienie na lekki, odrzutowy samolot pasażerski dla lokalnych linii lotniczych, który miałby zastąpić dobrze spisujące się samoloty An-2 oraz Li-2. Najważniejszym wymaganiem dla konstruktorów było, aby samolot mógł być użytkowany na niewielkich lotniskach bez pasa betonowego. Złożone urządzenia mechanizacji skrzydeł nie wchodziły w rachubę, czyli powierzchnia skrzydeł musiała być duża, dlatego Jak-40 otrzymał skrzydło bez skosu, ze stosunkowo grubym profilem oraz powierzchnią 70 m kw i jedynie prostymi klapami szczelinowymi. Przyjęto układ dolnopłata, aby uprościć konstrukcję przy połączeniu skrzydła z kadłubem, a także dla lepszego wykorzystania efektu poduszki powietrznej przy starcie i lądowaniu.

Uzupełnieniem urządzeń pozwalających działać z lotnisk gruntowych jest podwozie z bardzo miękką amortyzacją i kołami o dużej średnicy. Konstruktorzy tym razem zadbali, aby na lotnisku nie trzeba było korzystać z drabinki, gdyż z tyłu samolotu wchodziło się do Jaka-40 po opuszczanym trapie w tyle kadłuba. Po drodze pasażerowie przechodzili przez pomieszczenia na bagaż i szatnię, po czym można było wejść już do kabiny pasażerskiej. Napędem trójsilnikowego samolotu odrzutowego Jak-40 były trzy dwuprzepływowe silniki turboodrzutowe AI-25 o ciągu startowym 1500 kG. Każdy był umieszczony w ogonowej części kadłuba. Duży zapas ciągu pozwalał osiągnąć wysokie charakterystyki startu i lądowania przy prostym i grubym skrzydle, niestety kosztem pochłaniania dużych ilości paliwa.

Pierwszy prototyp Jak-40 oblatany został 21 października 1966 roku przez załogę Arsienija Kolosowa. Jeszcze przed końcem prób, w 1967 roku ruszyła produkcja seryjna samolotu w zakładzie w Saratowie, a już 30 września 1968 roku samolot Jak-40 zainaugurował regularne loty pasażerskie na trasie Moskwa-Kostroma, zastępując na niej nie mniej słynne samoloty transportowo - pasażerskie Li-2. Produkcja samolotu Jak-40 szybko się zwiększała i już w 1975 roku stały się one najbardziej rozpowszechnionymi samolotami na lokalnych trasach Aerofłotu. Początkowo Jak-40 miał przewozić 20 pasażerów na odległość 600 km, ale projekt bardzo szybko się rozrastał, co przekładało się na jego dużą popularność. Prototyp i pierwsze samoloty seryjne zabierały już 24 pasażerów. Potem, zmieniając rozmieszczenie foteli i bagażnika, skonstruowano wersję 27 i 32-miejscową. W bardziej luksusowych konfiguracjach Jak-40 zabierał od 16 do 20 pasażerów lub od 5 do 6 VIP-ów.

Jak-40 był pierwszym radzieckim samolotem, który postanowiono szeroko zareklamować, szukając nabywców na Zachodzie. Pomysł zrodził się poprzez udział tego samolotu w międzynarodowych wystawach lotniczych, zademonstrowanie długodystansowych lotów pokazowych po całym świecie w celu starania się o uzyskanie zachodniego certyfikatu. Łącznie zademonstrowano Jak-40 w prawie 80 krajach wszystkich kontynentów. Był on oferowany w cenie ok. 900 tys. dolarów za pusty samolot oraz z wyposażeniem za sumę około 1,2 mln. Niestety mimo atrakcyjnych cen nie znalazł on nabywców na Zachodzie. Za to znalazł kupców na tradycyjnych rynkach sprzętu radzieckiego. Zakupiły go takie państwa, jak: Afganistan, Bułgaria, Czechosłowacja, Republika Gwinei, Jugosławia, Kuba, Laos, Polska, Syria, Węgry czy Wietnam. W marcu 1972 roku Jak-40EC (eksportowy z awioniką Collins) uzyskał certyfikat we Włoszech, a półtora miesiąca później już w RFN. Spośród rozwiniętych państw zachodnich pojedyncze egzemplarze Jaka-40 zakupiły lokalne linie lotnicze z Włoch, RFN, Austrii i Kanady. Łącznie za granicę sprzedano 119 egzemplarzy Jaka-40 spośród 1123 wyprodukowanych. Produkcja Jaka-40 trwała do połowy 1980 roku. W Polsce samoloty Jak-40 weszły do wyposażenia lotnictwa cywilnego (jako samoloty dyspozycyjne) oraz wojskowego w 1973 roku. Ogółem w 36 SPLT, 17 EL i 19 LEH użytkowano 18 egzemplarzy Jaka-40. Polska modyfikacja była wersją holowniczą, którą użytkowano w 4 egzemplarzach w 19 LEH w Słupsku do holowania rękawa dla artylerii przeciwlotniczej. Lina wychodziła przez otwór w tylnym luku, na którym założono przezroczystą podłogę i po wyjęciu schodków technik pokładowy miał możliwość obserwacji zachowania się rękawa.

24 października 2011 roku po raz ostatni można było zobaczyć w powietrzu słynnego Jaka 40, którym to w ostatnim czasie latały najważniejsze osoby w państwie. Lot odbył się z lotniska Okęcie do 23 BL w Mińsku Mazowieckim, gdzie do dnia dzisiejszego stoją zakonserwowane przez AMW dwa samoloty o nr 047 i 048 wersji VIP z byłego już 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego. Maszyny te były eksploatowane od 1980 roku, przechodząc 5 remontów. Obie maszyny wystawione są na sprzedaż.


Tekst Krzysztof Kirschenstein

Zdjęcia Wacław Hołyś, Andrzej Rogucki i Cezary Piotrowski.